Føroyingar á nýggjari kós.
Ert tú tjóðveldis- ella sambandsmaður?
Fyri ella ímóti loysing? Í meir enn hundrað
ár hevur ikki borið til at sloppið undan hesum
spurninginum, tá tveir føroyingar eru komnir saman.
Og til hvørt einasta løgtingsval hevur hesin sami
spurningur verið eitt høvuðsevni í valstríðnum.
Men soleiðis er ikki longur.
Tá føroyingar settu sín kross á løgtingsvalinum
herfyri, kundu teir hyggja aftur á eitt orðaskifti,
sum fyrst og fremst hevur snúð seg um børnini,
tey gomlu og tey veiku. Um tað stagneraða fókatalið
og tað stóra undirskotið av kvinnum. Um valið
millum vælferð ella fleiri skattalættar –
og ikki millum ja ella nei til ríkisfelagsskapin.
Hermótini geva eftir
Nógv bendir sostatt á, at polariseringin í
føroyskum politikki er við at hoyra eini farnari tíð
til. Líka síðani teir fyrstu flokkarnir vórðu
stovnaðir, hevur føroyskur politikkur verið eyðkendur
av ”dupultu markastrikuni”. Av einum politiskum landslagi,
sum umframt eina vinsta-høgra ás, eisini hevur verið
býtt sundur í eitt fyri ella ímóti
sambandi við Danmark. Og sum hevur býtt fólkið
í tveir bólkar.
Men nú tykjast hermótini at geva eftir. Undan valinum
hava flokkarnir leitað móti miðjuni, har teir hava
kappast um at lova betri skúlar, meir pening til sjúkrahúsini,
og áhaldandi útbygging av vælferðarøkjunum.
Og hvat loysing-samband ásini viðvíkur, er vanliga
runublakanin millum Tjóðveldi og Sambandsflokkin ikki
bara hildin uppat. Teir báðir floksformenninir hava
entá ferðast kring landið á eini felags
valferð. Heldur løgi kanska. Men eisini eitt tekin
um, at nýggir vindar blæsa í føroyskum
politikki.
Fánaðar ræðumyndir
Fyri fýra árum síðani vóru oyggjarnar,
sum National Geographic Traveler júst hevur skírt
”heimsins vakrastu”, í djúpari politiskari
kreppu. Eftir seks árum við fullveldissamgonguni, sum
uttan úrslit samráddist um føroyskt sjálvstýrið
við táverandi forsetismálaráðharra,
Poul Nyrup Rasmussen, mátti Anfinn Kallsberg, løgmaður,
skriva út nýval í ótíð
í 2003. Á valinum í januar í 2004
høvdu flestu føroysku veljararnir mist trúnna
á fullveldið - á at Føroyar skjótt
fór at gerast ein sjálvstøðug tjóð.
Við ringum tannabiti mátti Tjóðveldisflokkurin
fara í andstøðu, og frá síðulinjuni
í nýggja løgtinginum manaði formaðurin
í flokkinum, Høgni Hoydal, fram eina ræðumynd
fyri og aðra eftir: Nú fóru Føroyar at
forkoma úrslitunum frá seinastu seks árunum.
Oyggjarnar fóru at gerast enn meir bundnar av Danmark og
alt arbeiðið við at yvirtaka málsøki
fór at steðga.
Men soleiðis gekst faktiskt ikki. Við løgmanni
Jóannes Eidesgaard á odda eru fleiri málsøki
yvirtikin seinastu fýra árini, enn tað vórðu,
tey seks árini undir fullveldissamgonguni. Undir farna
landsstýri er Heimastýrislógin frá
1948 umsíðir víðkað við eini nútímans
lóg, Yvirtøkulógini, sum økir møguleikarnar
at yvirtaka málsøki frá donskum mynduleikum.
Síðani tá er flogvøllurin í Vágum
vorðin føroyskt málsøki. Fjølmiðlaábyrgdarlógin
og og tilbúgvingin eru yvirtikin og nýliga er fólkakirkjan
eisini komin á føroysku fíggjarlógina.
Yvirtøkulógin letur tó framvegis ikki upp
fyri møguleikanum at yvirtaka týdningarmikil málsøki
sum m.a stjórnarskipanarlógin, uttanríkis-,
trygdar- og verjupolitikk.
Triði vegurin
Í Uttanríkispolitisku heimildarlógini verða
Føroya nevndar ’Kongeriget Danmark for så vidt
angår Færøerne’. Ein orðing, tjóðveldisfólk
fata sum prógv um, at Føroyar hava latið frá
sær sítt grundleggjandi og fólkarættarliga
krav um sjálvsavgerðarrætt. Men sjálvt
um Høgni Hoydal messar orðingina, so skjótt
eitt upptøkutól vendir móti honum, broytir
tað ikki ta sannroynd, at ein nýggj rørsla er
á veg.
So við og við fara Føroyar at yvirtaka tey 21 málsøkini,
ið eru eftir. Mál fyri mál, stig fyri stig flyta
føroyingar seg burtur frá antin-ella felluni, har
tað antin ræður um skjóta og fullkomna loysing
frá Danmark ella um at halda fast um ríkisfelagsskapin
fyri einhvønn prís. Alsamt fleiri ásanna,
at heimurin er alt ov fløktur til at kunna rúmast
í svørt/hvítum tvístøðum.
Nú snýr tað seg um tann ’triðja vegin’.
Um eitt bæði-og, har Føroyar bæði eru
politiskt og búskaparliga sjálvberandi og samstarva
við danmark á einum støðugt meir jøvnum
føti.
Undir valstríðnum hava fleiri víst á,
at føroyingar eru nøkunlunda samdir um, at Føroyar
einaferð í framtíðini verða ein sjálvstøðug
tjóð. Nakað íøkiligt árstal
eru teir tó ikki samdir um enn.
Fyri løgmann snýr tað seg beint nú um
Visjón 2015 – eitt strategiupplegg, sum skal broyta
føroyska fiskiídnaðarsamfelagið til eitt
vitanarsamfelag, sum kann taka við avbjóðingunum
í einum støðugt meir altjóðagjørdum
heimi. Og ambitiónirnar feila onki. Verður tað
til Eidesgaard, skulu Føroysar á henda hátt
um sjey-átta ár verða eitt av teimum londum
í heiminum, ið klára seg best.
Føroyra nakran kjans?
Spurningurin er, um eitt evarska lítið land, langt
úti í Norðuratlantshavi yvirhøvur hevur
nakran kjans í altjóða kappingini. Og í
heila tikið. Óndar tungur vilja vera við, at í
framtíðini fara føroyingar at hava meir enn
nokk við bara at yvirliva á vøkru oyggjunum.
Gamaní gongur tað framúr væl búskaparliga.
Í løtuni. Føroyski búskapurin hevur
altíð verið skroypiligur, tí hann stórt
sæð bara kann dúva uppá fiskivinnuna.
og tá tað gongur væl hjá fiskivinnuni,
gongur tað eisini væl í Føroyum. Og øvut:
Hvørvur toskurin, verður alifiskurin raktur av sjúku,
ella dalar eftirspurningurin eftir fiskavørum, so gongur
tað illa. Fyri ikki at tala um búskaparkreppuna fyrst
í 90’unum, tá meir enn fimm túsund
føroyingar flýggjaðu frá hóparbeiðsloysi,
og hús og skip í hundraðtali fóru á
tvingsilsølu.
Men seinastu tvey árini hava Føroyar riðið
við á eini altjóða bylgju av búskaparligari
framgongd. Eisini innanríkispolitiskt hevur búskapurin
víst sína styrki við skattalættum fyri
slakar tríhundrað milliónir krónir, eins
og stórar almennar íløgur eru gjørdar
í samferðslukervið. Í eini roynd at steðga
avfólkanini av útoyggjunum, eru íløgur
gjørdar í tunlar, havnaløg og ferjur. Samstundis
hevur ein nýggj realkreditlóggáva gjørt
tað møguligt hjá føroyingum at fíggja
hús við rentufríum lánum, og tað
hevur av álvara sett ferð á brúksveitsluna.
Føroyingar keypa bilar og uttanlandaferðir, sum ongantíð
fyrr. Føroyski búskapurin fer buldrandi avstað
og hallið á gjaldsjavnvágini er nú 1,2
milliardir.
Sambært fíggjarlógarfrágreiðingini
fyri í ár hækkaðu lønarútgjaldingarnar
í 2007 við heili 8,2 prosentum. Ì november minkaði
arbeiðsloysið til tað søguligt lága
1,3 prosent, og nógva staðni er tørvur á
arbeiðsmegi.
Hóast bæði danski nationalbankin og føroyska
búskaparráðið nú ávara um
vandan fyri ovurupphiting, vóru byrjandi krepputekinini
ongantíð av álvara eitt kjakevni í valstríðnum.
Heldur varð evnið tagt burtur. Nú gongur tað
jú akkurát so væl.
Eitt annað álvarsamt evnið er hinvegin komið
á dagsskránna, nevniliga gongdin í íbúgvarabýtinum.
Í desember búðu 48.405 fólk í
Føroyum. Fólkatalið stendur í stað,
og støðugt fleiri tosa um, at meir má gerast
fyri at lokka teir 20.000 føroyingarnir, sum búgva
í Danmark, heimaftur.
Ikki nokk við at samfelagið hagfrøðiliga er
steðgað upp. Eisini kynsbýtið er skeivt. Fyri
hvørjar hundrað føroyingar eru 52 menn, og í
aldursbólkinum 24-39 ár vanta heili 2.000 kvinnur
í mun til menn. Verður gongdin ikki vend, kunnu Føroyar
gloyma alt um at gerast eitt sjálvberandi og modernað
vælferðarsamfelag, sum kann metast við tey bestu
í heiminum.
Pínligt
Tá stóra formansorðaskiftið í sjónvarpinum
setti skjøtil á valstríðið gjørdist
tað øllum pínliga greitt, at okkurt er rúkandi
galið. Fram á skíggjan dagaðu sjey miðaldrandi
menn og ein ungur maður við einum nýggjum flokki,
hvørs einasta mál var betri miðnámsskúlar.
Sjey menn og ikki ein einasta kvinna. Í undanfarna løgtingi
sótu kvinnur í bert trimum av teimum 32 tingsessunum.
Og sjálvt um fimti hvør tingsessur verður mannaður
av eini kvinni nú eftir valið, er langt eftir, til
Føroyar kunnu reypa av at vera við í oddinum,
tá tað ræður um parlamentariska kvinnuumboðan.
Men onki er so ringt, at tað ikki er gott fyri okkurt. Kanska
er júst tað, at kvinnurnar eru so ósjónligar,
ein av orsøkunum til, at tey sonevndu bleytu virðini
hava fylt so nógv í hesum valstriðnum? Um tað
skal verða lokkandi fyri kvinnur at gera seg galdandi í
politikki og í heila tikið at geva sítt íkast
til samfelagið á jøvnum føti við
menn, mugu grundleggjandi vælferðarøkini styrkjast.
Í Føroyum búgva fólk í egnum
húsum, og við galdandi húsaprísunum,
er tað ógjørligt hjá eini einligari mammu
at búgva í Havn, uttan mun til, um hon er flakakvinna
ella skúlatannlækni. Íbúðir eksistera
stórt sæð ikki, íbúðarstuðul
er eitt ókent fyribrigdi og almenna barnasansingin er dýr.
Sosialu skipaninar í Føroyum hóska als ikki
til nútímans familjumynstur, har støðugt
fleiri eru støk ella einligir uppihaldarar.
Andingarhol
Uttan mun til, hvat landsstýri nú verður skipað,
verður ríkiligt at fara í holt við. Vælferðin
skal útbyggjast og inntøkumøguleikarnir betrast.
Brúk verður fyri nógvum og fjølbroyttum
fyritøkum og vinnumøguleikum, og fleiri útlendskir
íleggjarar skulu fáast at gera íløgur
í kunningartøkni og útbúgving.
Eins og ’innovatión’ í Danmark er vorðið
nýtt buzzword, tá tað snýr seg um, hvørjum
landið skal liva av, er ’nýskapan’ vorði
gandaorðið í Føroyum. Hóast størsti
parturin av inntøkunum framvegis fara at koma frá
fiskivinnuni, verður eisini her neyðugt at hugsa nýtt.
Bæði við atliti til fiskilóggávu og
fígging og til tilfeingi og veiðuhættir, har
krøvini til fiskivinnuna um umhvørvisvernd og burðardygd
økjast alsamt.
Fyrr ella seinni kemur oljan vónandi eisini at geva eitt
íkast til føroyska búskapin og ferðavinnan
kann gerast eitt týðandi ískoyti. Viðurkenningin
frá amerikanska ferðatíðarritinum fyri stuttum
er ikki eitt einstakt dømi. Alsamt fleiri fáa eyguni
upp fyri føroysku náttúruni sum eitt andingarhol
í einum heimi av larmi og strongd. Eisini í Føroyum
verður varpað ljós á ferðavinnu. Íløgur
verða gjørdar í gistingarhús, matstovur
og caféir, og satsað verður meir á mentan,
so sum festivalar við altjóða viðurkendum tónleikararum
sum Eivør, Teitur og Brandur Enni.
266b oyðilegði myndina
Skulu Føroyar ’brandast’ framyvir, er tað
hinvegin sera týdningarmikið, at komandi løgting
heldur seg burtur frá málum, sum oyðileggja
myndina úteftir, eins og fyri einum ári síðani,
tá ógvusliga kjakið í Føroyum
um 266 b vakti ans kring allan heimin. Og tá tað bara
við neyð og deyð eydnaðist fólkaræðinum
at vinna á kristnu fundamentalismuni.
Gamla máliskan ’alt kann henda í politikki’
er eisini galdandi í Føroyum. Men uttan mun til,
hvørjir politiskir flokkar nú finna saman, verður
tað spennandi – eisini fyri danir – at fylgja
stríðnum hjá føroyingum at gerast eitt
ev heimsins bestu londum. Og ikki minst teirra nýggju kós
fram móti politiskari og búskaparligari burðardygd.
Umsett: Anna V. Ellingsgaard
Læs kronikken på dansk her
Se evt også:
|
